Always Remember Death (Stressed Babaji)
Only a person, who always remembers death, knows how valuable and precious is the wealth of counted breaths, granted during a lifetime. It was once in the darbar of Sri Guru Gobind Singh Sahib that a Raja happened to visit and pay homage. The Raja, after some deep thoughts and musing put across a straight question to the extremely handsome warrior Guru regarding the presence of beautiful women in the congregation and their likely effect and impact on a man's lust. Guru Sahib patiently heard his query and then told the Raja that he had only seven days of life left and that he should better go and finish all his worldly tasks and enjoy whatever he wanted to, so that he could die peacefully. The Raja went away to his palace and it was on the seventh day that he started praying to the Great Guru for his darshans before his worldly departure. Guru Sahib appeared there and enquired whether the Raja had enjoyed to his heart's content all that he wished to. The Raja wept bitterly and replied that as fear of death was constantly hanging over his head, even an idea of Kaam, Krodh, Lobh, Moh, Ahankar dare not come near him. It was at that time that Sri Guru Gobind Singh Sahib told him that a true sikh never forgets death and in the congregations of the Guru, no such ideas dare enter the arena. The thought of death is the key to life eternal. It awakens in us the taste of life eternal and the bliss arising therefrom.
This body is a mere reflection, a mere shadow of the Jot, the sustaining substance. A worldly person remains ignorant throughout and consequently ignores or neglects the sustaining power, and devotes all his energy and effort in satisfying the ego of this death-bound body, mind and name complex.
Life is a dream, a delusion, whereas death is the Truth and naked Reality.
Janai Nahi Maran Vichara
Because he has conveniently forgotten the Reality of Death.
Overtaken by spell of sensual attractions and pleasures, one seeks only material benefits and worldly luxuries. Thus, we remain deprived of the Bliss and Aura of the Divine. Remembrance of Death is the only safeguard.
Marna Cheet Na Aavay
Breaths are counted and with every passing day, thousands of these valuable breaths are wasted in impermanent attachment to this body and life. Attachment to this perishable body composed of five elements is futile and in vain.
Jano Chatar Sujan
Jeh Te Upjio Nanaka
Leen Tahin Meh Maan
The blessed ones who always remember death do not crave for worldly attachments and worldly pleasures. The more one remembers death, the more detached he feels from this temporary world and more attached to the permanent Glory of the Guru and God. As the attachment and love of this death bound body, its relations and possessions decreases, attachment and love of God correspondingly increases.
Paro Aaj Ke Kal
Nanak Har Gun Gaaye Lai
Chhaad Sagal Janjaal
Jaan Ke Sam Nahi Koi
Nam is the 'Breath of Eternal Life'. Let the Immortal Nam of the Lord become an inseparable part of every breath of ours and let this most precious commodity of counted breaths be utilised in the most valuable and rewarding Remembrance of the Lord of Love.
Every one who is born is destined to die. The only eternal companion here and hereafter is the Lord's Name. It is only through Nam that one can cross this terrible Ocean of Mortality and attain unity with the Lord.
One comes alone in his world and departs single-handed without any company whatsoever. It is only the Immortal Name of the Lord, which comes to one's rescue and help.
Eh Swaas Mul Nahin Bikdey
ਮੌਤ ਨੂੰ ਸਦਾ ਚੇਤੇ ਰੱਖੋ (ਬਾਬਾ ਜੀ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ)
ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਮੌਤ ਨੂੰ ਸਦਾ ਚੇਤੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਕੇਵਲ ਉਹ ਹੀ ਇਸ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਗਿਣੇ-ਮਿਥੇ ਸੁਆਸਾਂ ਦੀ ਦੌਲਤ ਦੀ ਕੀਮਤ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਵਾਰ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇਕ ਰਾਜਾ ਆਇਆ । ਰਾਜੇ ਨੇ ਇਲਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਰਸ ਮਾਨਣ ਉਪਰੰਤ ਅਤਿ ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਸੂਰਬੀਰ ਯੋਧੇ ਵੇਖ ਕੇ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਇਕ ਸਿੱਧਾ ਪੱਧਰਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰ ਦਿੱ ਤਾ ਕਿ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ, ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿੱਚਾਰਾਂ ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ? ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਬੜੇ ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸੁਣਿਆ । ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸੱਤਵੇਂ ਦਿਨ ਤੇਰੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਜਾਹ, ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੰਸਾਰਕ ਕੰਮ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਚਾਅ ਪੂਰੇ ਕਰ ਲੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਤੂੰ ਸੁੱਖ ਦੀ ਮੌਤ ਮਰ ਸਕੇਂ । ਰਾਜਾ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਜਦੋਂ ਸੱਤਵਾਂ ਦਿਨ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਨਤੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ । ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿਤੇ ਅਤੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ, ਕੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਭੋਗ ਲਈਆਂ ਹਨ? ਰਾਜਾ ਫੁੱਟ ਫੁੱਟ ਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਮੌਤ ਦਾ ਡਰ ਮੰਡਰਾਉਂਦਾ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਕਾਮ, ਕ੍ਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ ਤੇ ਹੰਕਾਰ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਏ । ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੱਚਾ ਸਿੱਖ ਮੌਤ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਕਾਮ ਕ੍ਰੋਧ ਆਦਿ ਉਸਦੇ ਨੇੜੇ ਨਹੀ ਢੁੱਕ ਸਕਦੇ। ਮੌਤ ਤਾ ਖ਼ਿਆਲ ਅਮਰ ਜੀਵਨ ਪਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਾਸਤੇ ਕੁੰਜੀ ਹੈ ।
ਇਹ ਸਰੀਰ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਆਧਾਰ-ਜੋਤ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ, ਸੰਸਾਰੀ ਲੋਕ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਅਗਿਆਨਤਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਫਲਸਰੂਪ ਉਹ ਸਾਰੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਆਧਾਰ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ ਤੇ ਬੇਖ਼ਬਰ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਸਰੀਰ, ਅਤੇ ਮਨ ਦੀ ਹਉਂਮੈ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਯਤਨਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਫਜ਼ੂਲ ਗਵਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਜੀਵਨ ਇਕ ਸੁਪਨਾ ਹੈ, ਮੌਤ ਇਕ ਸੱਚ ਅਤੇ ਠੋਸ ਸਚਾਈ ਹੈ :-
ਜਾਣੈ ਨਾਹੀ ਮਰਣੁ ਵਿਚਾਰਾ ।।
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਗ 676
ਮਨੁੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸੱਚੇ ਦਾਨੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਮੌਤ ਦੀ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੇ ।
ਇੰਦਰਿਆਵੀ ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਸੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਨੀਆਂਦਾਰੀ ਲਾਭਾਂ ਅਤੇ ਸੁੱਖਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਭਟਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦੀ ਦਾਤ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਮੰਡਲ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਮੌਤ ਦੀ ਯਾਦ ਹੀ ਸਾਡਾ ਬਚਾਓ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
ਮਾਇਆ ਦੀ ਮੱਦ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਜੀਵ ਮੌਤ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਕੇਵਲ ਮੂਰਖ ਲੋਕ ਹੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ । ਸਾਨੂੰ ਗਿਣਵੇਂ ਸੁਆਸ ਮਿਲੇ ਹਨ । ਇਸ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਅਸਥਾਈ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਹਜ਼ਾਰਾ ਕੀਮਤੀ ਸੁਆਸ ਵਿਅਰਥ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਂ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਇਸ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਮੋਹ ਕਰਨਾ ਵਿਅਰਥ ਹੈ ।
ਜਿਹ ਤੇ ਉਪਜਿਓ ਨਾਨਕਾ ਲੀਨ ਤਾਹਿ ਮੈ ਮਾਨ ।।
ਇਹ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਸਰੀਰ ਪੰਜਾਂ ਤੱਤਾਂ-ਅਕਾਸ਼, ਹਵਾ, ਅੱਗ, ਪਾਣੀ, ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਪੰਜੇ ਤੱਤ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਿੰਨਾ ਕੋਈ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਓਨਾ ਹੀ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਜੀ ਦੀ ਇਲਾਹੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਸਮਾਇਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਜਿੰਨਾ ਅਸੀ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਤੇ ਹਉਂਮੈ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਵਾਂਗੇ, ਓਨੀ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਸਾਡੀ ਸੁਰਤ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਮ ਦੀ ਸਿਮਰਨ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋਵੇਗੀ ।
ਨਾਨਕ ਹਰਿ ਗੁਨ ਗਾਇ ਲੇ ਛਾਡਿ ਸਗਲ ਜੰਜਾਲ ।।
ਸੁਆਸ ਸੁਆਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਸਰਾ ਹੈ, ਸਾਡਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਅਸਲੀ ਜੀਵਨ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਤੋਂ ਬਗ਼ੈਰ ਨਹੀ ਰਹਿ ਸਕਦੇ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀ ਨਾਮ ਤੋਂ ਬਗ਼ੈਰ ਨਹੀਂ ਜੀਅ ਸਕਦ।
ਨਾਮ ਸਾਡੇ “ਸਦੀਵੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੁਆਸ” ਹੈ । ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਮ ਹਰੇਕ ਸੁਆਸ ਦਾ ਅਨਿਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਗਿਣਵੇਂ ਸੁਆਸਾਂ ਦੀ ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਪੂੰਜੀ ਪ੍ਰੇਮ ਰੂਪੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਖਰਚਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
ਜੋ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਅੰਤ ਮੌਤ ਹੈ । ਇਸ ਲੋਕ ਤੇ ਪਰਲੋਕ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਸਹਾਈ ਹੋਵੇਗਾ । ਨਾਮ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਹ ਭਿਆਨਕ ਸਾਗਰ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਲਿਵ ਜੋੜ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
ਜੀਵ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਮ ਹੀ ਜੀਵ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਜਨਮ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਮੌਤ ਨੂੰ ਸਦਾ ਯਾਦ ਰਖਣ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਰੱਬ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲੇ ਗਿਣਵੇਂ ਸੁਆਸਾਂ ਦੀ ਦੌਲਤ ਦੀ ਦੁਰਲੱਭਤਾ ਅਤੇ ਕੀਮਤ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਧਨ ਨਾਲ ਖਰੀਦਿਆ ਜਾ ਵੇਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
मृत्यु को सदा याद रखो
मृत्यु को सदा याद रखोजो मनुष्य मृत्यु को सदा ध्यान में रखता है, केवल वही इस जीवन में मिले गिने-चुने श्वासों की सम्पत्ति के मूल्य को जानता है। एक बार दशमेश पिता श्री गुरु गोबिन्द सिंह साहिब के दरबार में एक राजा आया। राजा ने कुछ समय के लिए इलाही दरबार का आनंद लेने के उपरान्त अति सुन्दर व शूरवीर योद्धा- दशमेश गुरु जी को एक सीधा प्रश्न कर दिया कि संगत में सुन्दर औरतों की उपस्थिति मनुष्य के विचारों पर क्या प्रभाव डालती है? गुरु जी ने बड़े धैर्य से उस का प्रश्न सुना। सुनकर राजा से कहा कि आज से सातवें दिन तेरी मृत्यु हो जाएगी। जाओ, जाकर अपने सांसारिक कार्य पूरा कर लो। अन्य जो आनंद प्राप्त करने हैं, प्राप्त कर लो ताकि सुख से मृत्यु को प्राप्त होओ। जब सातवाँ दिन आया तो उसने मृत्यु-पूर्व गुरु जी के दर्शन करने के लिए प्रार्थनाएँ प्रारम्भ कर दीं। गुरु जी ने दर्शन दिए और उससे कहा कि क्या उसने दैहिक इच्छाएँ भोग ली हैं। राजा फूट-फूट कर रोने लगा तथा कहने लगा कि उसके शरीर पर मृत्यु का भय मँडराते रहने के कारण काम, क्रोध, लोभ, मोह व अहंकार उसके समीप ही नहीं आए। यह सुनकर श्री गुरु गोबिन्द सिंह जी महाराज ने कहा: “सच्चा सिख मृत्यु को सदा याद रखता है। गुरु जी की पवित्र संगत में काम, क्रोध आदि उसके समीप नहीं आ सकते। मृत्यु का विचार ही अमर जीवन-प्राप्ति के लिए एक कुंजी है। यह हमारे जीवन में अजर अमर जीवन का आनंद जगाता है।”
यह शरीर हमारे जीवन की आधार-जोत का एक प्रतिबिम्ब है, सांसारिक व्यक्ति सम्पूर्ण जीवन अज्ञानता में रहते हैं, फलस्वरूप वह सारे जीवन की आधार शक्ति से अनजान व बेखबर रहते हैं। वह अपने नश्वर शरीर, उच्च ज्ञान तथा मन के अहंकार की पूर्ति हेतु सारी शक्ति व्यर्थ में गवाँ देते हैं।
यह शरीर हमारे जीवन की आधार-जोत का एक प्रतिबिम्ब है, सांसारिक व्यक्ति सम्पूर्ण जीवन अज्ञानता में रहते हैं, फलस्वरूप वह सारे जीवन की आधार शक्ति से अनजान व बेखबर रहते हैं। वह अपने नश्वर शरीर, उच्च ज्ञान तथा मन के अहंकार की पूर्ति हेतु सारी शक्ति व्यर्थ में गवाँ देते हैं।
यह जीवन एक स्वप्न है- भ्रांति है, मृत्यु एक सत्य व ठोस सच्चाई है, एक नग्न वास्तविकता है।
जाणै नाही मरणु विचारा।।
मनुष्य इन कृपा रूपी वरदानों को प्रेम करता है और सच्चे दानी सतगुरु जी को भूल जाता है क्योंकि अपनी सुविधा के अनुरूप वह मृत्यु की सच्चाई को भुला देता है।
मनुष्य इन्द्रियों के आकर्षण और आनंद तथा अन्य ऐश-ओ-आराम में केवल भौतिक लाभों तथा सांसारिक सुखों की ही प्राप्ति करता है। इस प्रकार वह रूहानियत की दात तथा रूहानी प्रभामण्डल से काफी दूर हो जाता है। इस प्रकार मृत्यु की याद ही केवल हमारा बचाव कर सकती है।
मरणा चीत न आवै।।
माया की मदिरा के नशे में यह नश्वर प्राणी मृत्यु को बिल्कुल भूल जाता है और उसको यह भी मालूम नहीं होता कि वह क्या बातें कर रहा है।
केवल मूर्ख व्यक्ति ही मृत्यु को ध्यान में नहीं रखते।
हमें गिने-चुने श्वास मिले हैं। इस देह की तथा जीवन की अस्थायी आवश्यकताओं की पूर्ति हेतु प्रत्येक दिन सहस्त्रों बहुमूल्य श्वास व्यर्थ में चले जाते हैं। पाँच तत्त्वों से बन इस नश्वर शरीर से मोह करना बिल्कुल ही व्यर्थ है:
जिह ते उपजिओ नानका लीन ताहि मै मानु।।
यह नश्वर शरीर पाँच तत्त्वों- आकाश, पवन, अग्नि, जल व भू से बना हुआ है। मृत्यु के उपरान्त ये पाँच तत्त्व समाप्त हो जाते हैं। तब क्यों न उस अमर आत्म-ज्योति की शरण में रहा जाए, क्यों न प्रभु के सम्पर्वफ में रहा जाए? आत्मा और पदार्थ के बीच एक विवेकपूर्ण अंतर करना ज़रूरी है। तभी उस परम ज्योति से सम्बन्ध जुड़ पाता है और आनंद की अनूभूति होती है।
वे ही आत्माएँ धन्य हैं, जौ सदैव मृत्यु को याद रखती हैं तथा सांसारिक बंधनों व सांसारिक ऐश-ओ-आराम के लिए प्रभु के समक्ष याचनाएँ नहीं करतीं। जितना अधिक कोई मृत्यु को याद रखता है, उतना ही वह अस्थायी भौतिक सुखों से अपने आप को अलग अनुभव करता है, और स्थायी इलाही जोत गुरु व प्रभु में अपने आप को सम्बन्धित अनुभव करता है। इस मरणशील शरीर से जितना अनुराग कम होता है, इससे सम्बन्ध और अधिकार-भावना ज्यों ज्यों कम होती जाती है, उसी अनुपात में प्रभु से अनुराग बढ़ता जाता है।
परो आज के कालि।।
नानक हरि गुन गाइ ले
छाडि सगल जंजाल।।
जा के सम नही कोइ।
श्वास-श्वास प्रभु का सिमरन करना चाहिए। यही हमारे जीवन का आश्रय, उद्देश्य व हमारा वास्तविक जीवन है। जिस प्रकार हम प्राणों के बिना जीवित नही रह सकते, इसी प्रकार हम नाम के बिना भी जीवित नही रह सकते।
अगै लईअहि खोहि।।
नाम ही शाश्वत जीवन का श्वास है। प्रभु का अमर नाम हमारे प्रत्येक श्वास का अविभाजित अंग बन जाए और इन गिने-चुने श्वासों की यह सब से मूल्यवान वस्तु प्रेम रूपी प्रभु की पवित्र स्मृति में ही प्रयोग करनी चाहिए।
जिस ने भी जन्म लिया है, उसका अन्त मृत्यु है। लोक व परलोक में केवल प्रभु का नाम ही सहायक होगा, क्योंकि नाम के सहारे ही हम इस भयानक भव-सागर को पार कर प्रभु के साथ लीन हो सकते हैं।
जीव इस संसार में अकेला ही आता है तथा खाली हाथ अकेला ही चला जाता है। प्रभु का अमृत नाम ही जीव की सहायता कर उसे जन्म व मृत्यु से बचाता है।
मृत्यु को सदैव याद रखने वाला व्यक्ति प्रभु से प्राप्त गिने-चुने श्वासों की सम्पत्ति की दुर्लभता तथा कीमत जानता है। यह कोई ऐसी वस्तु नहीं जिसे धन-दौलत से खरीदा या बेचा जा सकता है।
